ګانا

تړنې سمول
Permanently protected article
د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

ګانا یاهم (غنا) په انګلیسي Ripublic of Gagana چې رسمي نوم یې د ګانا جمهوریت دی. د افریقا لویې وچې په لویدیځ کې پروت هیواد دی، د یاد هیواد پلازمېنه د آکرا ښار دی. ګانا په ۶ د مارچ ۱۹۵۷م کال له بریتانیا نه خپلواکی ترلاسه کړه، د یاد هیواد رسمي ژبه انګلیسي د پیسو واحد د ګانا سدي او مساحت یې ۵۳۵'۲۳۸کیلومتره مربع دی د وګړو شنیر یې ۰۰۰'۰۰۰'۲۳ میلیونه او ولسمشر یې نانا اکوفو ادو دی.

  
ګانا
ګانا
ګانا
بیرغ
ګانا
ګانا
نښان
ګانا
ګانا
شعار
ملي ترانه:
ځمکه او استوګنه
کوارډينېټ ۸°۰۲′شمال ۱°۰۵′لويديځ / 8.03°شمال 1.08°لويديځ / 8.03; -1.08   د (P625) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ[۱]
کښتنۍ سيمه د ګینه خلیج (0 متر )  د (P1589) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
پراخوالی 238535 کیلومتره مربع   د (P2046) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
پلازمېنه آکرا   د (P36) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
رسمي ژبې انګليسي ژبه   د (P37) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
مشرتابه
د حکومت ډول ولسواکي   د (P122) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
بنسټ اېښودنه او واکمنۍ
د خپلواکۍ نېټه ۱۹۵۷  د (P571) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
د عمر محدودیتونه
بې کارۍ کچه 2 سلنه (۲۰۱۴)[۲]  د (P1198) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
نورې عددونه او شمېرې
پیسې د ګانا سدي   د (P38) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
ترافيکي لورۍ ښي لورۍ   د (P1622) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
رسمي وېب‌پاڼه د تاييدولو سرچينه  د (P856) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ‌‌‌‌‌‌‌‌
د هيواد کوډ GH
د زنګ وهنې نړیوال کوډ +233  د (P474) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
Map

ګانا (/ˈɡɑːnə/ ) چې په رسمي ډول د ګانا جمهوريت دی، په لويديځه افريقا کې يو هېواد دی. دا هېواد په سويل کې د Guinea خليج او د اتلانتيک سمندر رانغاړي، په لويديځ کې له Ivory ساحل سره، شمال کې له بورکينا فاسو (Burkina Faso) او لويديځ کې له (Togo) سره ګډه پوله لري. ګانا ۲۳۸۵۳۵ کېلومتر مربع (۹۲۰۹۹ ميل مربع) سيمې په پوښلو سره ډول ډول biomes  رانغاړي، چې له ساحلي هوارو دښتو څخه ګرمو باراني ځنګلونو پورې لړۍ جوړوي. له ۳۱ ميليون څخه د زيات نفوس په درلودلو سره ګانا له نايجريا څخه وروسته په لويديځه افريقا کې دويم تر ټولو ګڼ نفوسه هېواد دی. د هېواد پلازمېنه او ستر ښار اکرا (Accra) دی او نور ستر ښارونه يې کوماسي (Kumasi)، ټامېل (Tamale) او سکندي تاکورادي (Sekondi-Takoradi) دي. [۳][۴][۵]

په اوسنۍ ګانا کې لومړنی تلپاتې دولت د ۱۱ پېړۍ د بونو (Bono) دولت و. د بېلابېلو پېړيو په تېرېدلو سره په کې ګڼې پاچاهۍ او سترواکۍ راپورته شوې، چې تر ټولو ځواکمنې يې په شمال کې د ډاګبون پاچاهي (Kingdom of Dagbon) او سويل کې د اشانټي سترواکي (Ashanti Empire) وه. پرتګالي سترواکي چې په ۱۵ پېړۍ کې پيل شوه او ورپسې ګڼ شمېر نور اروپايي ځواکونو ياده سيمه کې د سوداګريزو حقونو لپاره تر هغې مودې پورې مبارزه وکړه، چې په پای کې برتانيې د ۱۹ پېړۍ په پای کې د ذکر شوي ساحل اداره يا واک رامنځته کړ. له يوې پېړۍ څخه له زيات استعمار څخه وروسته د ګانا اوسنۍ پولې وټاکل شوې، چې څلور بېلې برتانوي استعماري سيمې (د سرو زرو ساحل “Gold Coast”، اشانټي “Ashanti”، شمالي سيمې او برتانوي ټوګولېنډ “British Togoland”) رانغاړي. يادې سيمې د ۱۹۵۷ کال د مارچ پر ۶ د ملتونو په ګډو ګټو (Commonwealth of Nations) کې د يوې خپلواکې سيمې په توګه سره يو ځای شوې او ياده سيمه په فرعي سهارايي افريقا کې لومړنۍ سيمه شوه، چې خپلواکي تر لاسه کوي. ګانا په پای کې له استعمار څخه د وتلو په هڅو او د ټول افريقايي (Pan-African) خوځښت کې پياوړې شوه.[۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲]

ياد هېواد يو ګڼ ملتي دولت، د يو لړ توکمونو او د ژبنيو او مذهبي ډلو کور دی، په داسې حال کې چې اکان “Akan” په کې تر ټولو لويه توکميزه ډله ده چې له نيمايي څخه زيات نفوس جوړوي. د ګانا پراخه ډېره کي اوسېدونکي (۷۱،۳ سلنه) عيسويان دي، چې نږدې پينځمه برخه (٪۲۰) يې مسلمانان او لسمه برخه (٪۱۰) يې د دوديزو عقيدو پيروي کوي يا دا چې بې دينه دي. د ګانا د حکومت ډول د اساسي قانون له مخې ناوېشلې ديموکراسي ده، چې ولسمشر په کې د دولت او حکومت دواړو د رئيس په توګه مشري کوي. نوموړی هېواد له ۱۹۹۳ راهيسې د افريقا لويه وچه کې يو له تر ټولو خپلواکو او ثابتو حکومتونو څخه دی او د روغتياپالنې، اقتصادي ودې او انساني پرمختګ په برخو کې په يو څه ښه ډول چارې پر مخ وړي. ياد هېواد په وروستيو کې په لويديځه افريقا کې له پام وړ اغېز څخه ګټه پورته کوي او په نړويوالو چارو کې خورا متحد او د ناپييلي خوځښت، افريقايي اتحاد، د لويديځو افريقايي دولتونو د اقتصادي ټولنې، د ۲۴ ډلې (G24) او د ملتونو د ګډو ګټو غړی هېواد دی. [۱۳][۱۴][۱۵][۱۶]

د ګانا “Ghana” نوم ايتمولوژي «د پياوړي توريالي پاچا» معنا لري او هغه وړ نوم (لقب) و، چې په لويديځه افريقا کې د منځنۍ پېړيو د “Ghana” سترواکۍ پاچاهانو ته ورکول شوی و. ياد نوم بايد له اوسنۍ ګانا “Ghana” سره ځکه ګډ نه شي، چې ياده سترواکي شمال لوري ته په نني «د مالي جمهوريت: Republic of Mali»، سينيګال (Senegal)، سويلي ماوريټانيا (Mauritania) او همدرانګه د جينيا (Guinea) په سيمه کې غځېدلې وه. ګانا د سرو زرو د زياتې کارونې له امله پېژندل کېدله او د همدې له امله د ترانس-سهارايي (Trans-Saharan) قبيلو پر مهال د عربانو له لورې «د سرو زرو ځمکه: Land of Gold» نومول شوې وه. [۱۷][۱۸]

تاريخچه

د منځنيو پېړيو پاچهۍ

د نننۍ ګانا ډېره برخه د بېلابېلو توکمي ډلو له لورې په منځنيو پېړيو (Middle Ages) او د موندنې دوره (Age of Discovery) کې استوګن وه.

تر ټولو پخوانۍ پېژندل شوې پاچهۍ، چې په منځنۍ ګانا کې راپورته شوې؛ د (Mole-Dagbani) دولتونه وو. ياد دولتونه له اوسني Burkina Faso څخه د “Naa Gbewaa” په نوم يوازيني (يو) شخص تر مشرۍ لاندې پر اسونو باندې ګانا سيمې ته راغلل. دوی په خپلو پرمختللو ټوپکونو سره او د مرکزي واک پر بنسټ په اسانۍ سره د سيمه ايزو خلکو (چې د Tendamba په نوم د ځمکې خدای پادري يې مشري کوله) پر ځمکو باندې بريدونه وکړل او سيمې يې ورڅخه ونيولې، ځانونه يې پر سيمه ايزو وګړو باندې واکمنان کړل او ګامباګا “Gambaga” يې خپله پلازمينه وټاکله. د “Naa Gbewaa” مړينه د هغه د زامنو تر منځ د کورنۍ جګړې لامل شوه، چې ځينو يې له پلازمېنې سره اړيکې پرې او د ډاګبون (Dagobon)، مامپروګو (Mamprugu)، موسي (Mossi)، نانومبا (Nanumba) او والا(Wala)  په ګډون يې بېل دولتونه رامنځته کړل. [۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳]

که څه هم په لويديځه افريقا کې د ننۍ ګانا سيمې د وګړو زيات خوځښتونه ازمايلي دي، مګر د اکان (Akan) ژبې ويونکو ورته د ۱۵ پېړۍ په پای کې کډوالي پيل کړه. د شپاړسمې پېړۍ تر لومړيو پورې اکان وګړي د بونومان (Bonoman) په نوم په اکان دولت کې په پياوړي ډول رامنځته شول، چې د “Brong-Ahafo Region” په نوم سيمه يې په وياړ نومول شوې ده. [۲۴][۲۵]

له ۱۳ پېړۍ څخه اکانيان د بېلابېلو اکان دولتونو د جوړولو په موخه له هغه ځای څخه راښکاره شول، چې د باور له مخې د “Bonoman” سيمه ده او زياتره يې د سرو زرو پر سوداګرۍ باندې تکيه وو. ياد دولتونه بونومان “Bonoman” (د Brong-Ahafo سيمه)، اشانټي “Ashanti” (اشانټي سيمه)، ډينکيرا “Denkyira” (لويديځه شمالي سيمه)، د مانکيسيم پاچهي “Mankessim Kingdom” (مرکزي سيمه) او اکوامو “Akwamu” (ختيځه سيمه) وو. په ۱۹ پېړۍ کې د ګانا د سويلي برخې سيمه د اشانټي پاچهۍ کې شامله وه، چې د استعمار پلوۍ له پيل څخه مخکې په فرعي سهارايي افريقا کې له اغېزناکو او پياوړو دولتونو څخه و. [۲۶][۲۷]

د اشانټي سترواکۍ حکومت په لومړي ځل د يوې ناتړلې شبکې په توګه او په پای کې يې د يو پرمختګ او د Kumasi په پلازمېنه کې د مرکزي خورا ځانګړې بيوروکراسۍ په لرلو سره د يوې متمرکزې پاچاهۍ په توګه عمل وکړ. له اروپايانو سره د اکانيانو له اړيکې څخه مخکې اکاني وګړو پرمختللی اقتصاد رامنځته کړ، چې په اصل کې د سرو زرو او او له سرو زرو څخه د جوړو شويو توکو پر بنسټ و چې وروسته يې د افريقا له دولتونو سره سوداګري وکړه. [۲۸]

ایداري وېش

د ګانا هیواد په ۱۰ ولایتونو ویشل شوې ده. Die Regionen Ghanas

ولایت نفوس (۲۰۰۰) مساحت (کیلومتر مربع) مرکز
آشانتي ۳٫۶۱۲٫۹۵۰ ۲۴٫۳۸۹ کوماسی
برونګ-آهافو ۱٫۸۱۵٫۴۰۸ ۳۹٫۵۵۷ سونیانی
د ګانا مرکزی ولایت ۱٫۵۹۳٫۸۲۳ ۹٫۸۲۶ کیپ کوست
د ګانا ختیځ ولایت ۲٫۲۰۶٫۶۹۶ ۱۹٫۳۲۳ کوفوریدویا
لوی اکرای ۲٫۹۰۵٫۷۲۶ ۳٫۲۴۵ آکرا
د ګانا شمالی ولیت ۱٫۸۲۰٫۸۰۶ ۷۰٫۳۸۴ تاماله
ختیځ علیا ۹۲۰٫۰۰۰ ۸٫۸۴۲ بوګاتانګا
لویدیځ علیا ۵۷۶٫۵۸۳ ۱۸٫۴۷۶ وا ګانا
ولتا ولایت ۱٫۶۳۵٫۴۲۱ ۲۰٫۵۷۰ هو ولایت
د ګانا لویدیځ ولایت ۱٫۹۲۴٫۵۷۷ ۲۳٫۹۲۱ سکوندی-تاکورادی

اقتصاد

جغرافیه

کلتور

تاریخ

  1. ↑   د (P402) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ "د [[:کينډۍ:اسم الصفحة]] اړوند په اوپن‌سټرېټ‌مېپ کي". OpenStreetMap. د لاسرسي‌نېټه ۲۰ مې ۲۰۲۴. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة); تحقق من التاريخ في: |تاريخ الوصول= (مساعدة); وصلة إنترويكي مضمنة في URL العنوان (مساعدة)
  2. ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
  3. ↑ Ghana a country to study (په انګليسي ژبه کي). Library of Congress Cataloging-in-Publication Data. 1995. د کتاب پاڼې 63. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  4. ↑ Jackson, John G. (2001) Introduction to African Civilizations, Citadel Press, p. 201, ISBN 0-8065-2189-9.
  5. ↑ (په 2020-12-11 باندې). Ghana country profile. BBC News.
  6. ↑ Danver, Steven L (10 March 2015). Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues. Routledge. د کتاب پاڼې 25. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-1-317-46400-6. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  7. ↑ Lua error in Module:Lang at line 48: attempt to index field 'lang_name' (a nil value).
  8. ↑ "Asante Kingdom". Afrika-Studiecentrum, Leiden. 15 June 2002. مؤرشف من الأصل في ۱۲ جولای ۲۰۱۴. د لاسرسي‌نېټه ۰۸ جون ۲۰۱۴. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  9. ↑ کينډۍ:Cite video
  10. ↑ "First For Sub-Saharan Africa". BBC. مؤرشف من الأصل في ۰۱ نومبر ۲۰۱۱. د لاسرسي‌نېټه ۲۹ فبروري ۲۰۱۲. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  11. ↑ "Exploring Africa – Decolonization". exploringafrica.matrix.msu.edu. د اصلي آرشيف څخه پر ۰۲ جون ۲۰۱۳ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۹ فبروري ۲۰۱۲. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  12. ↑ Lua error in Module:Lang at line 48: attempt to index field 'lang_name' (a nil value).
  13. ↑ "2020 Population Projection by Sex, 2010–2020". Ghana Statistical Service. د اصلي آرشيف څخه پر ۲۴ اپرېل ۲۰۱۸ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۰۲ مې ۲۰۱۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  14. ↑ CIA World FactBook. "Ghana". CIA World FactBook. CIA World FactBook. د لاسرسي‌نېټه ۲۰ مې ۲۰۱۶. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  15. ↑ Kacowicz, Arie M. (1998). Zones of Peace in the Third World: South America and West Africa. SUNY Press. د کتاب پاڼې 144. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0-7914-3957-9. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  16. ↑ "Ghana-US relations". United States Department of State. 13 February 2013. د اصلي آرشيف څخه پر ۰۵ اپرېل ۲۰۱۳ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۰۱ جون ۲۰۱۳. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  17. ↑ "Etymology of Ghana". Douglas Harper. مؤرشف من الأصل في ۰۴ نومبر ۲۰۱۲. د لاسرسي‌نېټه ۱۲ مې ۲۰۱۲. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  18. ↑ "Ghana: Land of Gold". Kids Discover Online. د لاسرسي‌نېټه ۰۳ اکتوبر ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  19. ↑ "Pre-Colonial Period". Ghanaweb.com. مؤرشف من الأصل في ۲۳ نومبر ۲۰۱۰. د لاسرسي‌نېټه ۱۳ ډيسمبر ۲۰۱۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  20. ↑ W, Jessica (15 November 2011). "Invasion of the Peoples of the North". GhanaNation. مؤرشف من الأصل في ۰۸ جولای ۲۰۱۴. د لاسرسي‌نېټه ۲۲ جون ۲۰۱۴. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  21. ↑ Curtis M. (19 November 2011). "Ghana Articles: Dagomba". GhanaNation.com. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۹ اکتوبر ۲۰۱۴ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۲ اگسټ ۲۰۱۴. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  22. ↑ "Dagomba: Background". BristolDrumming. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۴ جولای ۲۰۱۴ باندې. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  23. ↑ "Mamprusi". Sim.org. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۴ جولای ۲۰۱۴ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۲ جون ۲۰۱۴. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  24. ↑ "Pre-European Mining at Ashanti, Ghana" (PDF) (PDF). Pdmhs.com. October 1996. د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۲۲ نومبر ۲۰۱۴ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۴ جنوري ۲۰۱۵. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  25. ↑ Tvedten, Ige; Hersoug, Bjørn (1992). Fishing for Development: Small Scale Fisheries in Africa. Nordic Africa Institute. د کتاب پاڼي 60–. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-91-7106-327-4. مؤرشف من الأصل في ۱۲ سپټمبر ۲۰۱۵. د لاسرسي‌نېټه ۲۷ جون ۲۰۱۵. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  26. ↑ The Techiman-Bono of Ghana: an ethnography of an Akan society Kendall/Hunt Pub. Co., 1975
  27. ↑ "Pre-Colonial Period". Ghanaweb.com. مؤرشف من الأصل في ۲۳ نومبر ۲۰۱۰. د لاسرسي‌نېټه ۱۳ ډيسمبر ۲۰۱۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  28. ↑ "A Short History of Ashanti Gold Weights". Rubens.anu.edu.au. مؤرشف من الأصل في ۰۲ سپټمبر ۲۰۱۳. د لاسرسي‌نېټه ۲۴ جنوري ۲۰۱۵. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=ګانا&oldid=279944" نه اخيستل شوی